پیامدهای ترور سپهبد شهید قاسم سلیمانی بر منطقه آف-پاک

پیامدهای ترور سپهبد شهید قاسم سلیمانی بر منطقه آف-پاک

مطلب زیر برای موسسه ایران شرقی نگاشته شده است.
چکیده
سحرگاه جمعه(13 دی) خبری مبنی بر شهادت سپهبد قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس ج.ا.ایران و ابومهدی المهندس، جانشین فرماندهی حشد الشعبی عراق به همراه تعدادی از همراهان منتشر گردید که توسط امریکا و به دستور مستقیم دونالد ترامپ در فرودگاه بغداد مورد حمله قرار گرفتند. صرفنظر از چرایی وقوع چنین حادثه ای و نحوه پاسخگویی ج.ا.ایران به این حمله تروریستی، با توجه به نقش و جایگاهی که شهید سرافراز سپهبد حاج قاسم سلیمانی در تعیین و اجرای سیاست خارجی ج.ا.ایران در سطح منطقه داشتند، نوشتار حاضر به تبیین و تحلیل نقش و تأثیر سپهبد سلیمانی در منطقه آفپاک، واکنش افغانستان و پاکستان به ترور ژنرال سلیمانی، پیامدهای شهادت ایشان بر منطقه آفپاک میپردازد.
1- نقش و تأثیر سپهبد سلیمانی در منطقه آف-پاک
افغانستان به دلايل متعدد از جمله پيوندهاي فرهنگي- زباني، اشتراكات تمدني- تاريخي، مشتركات ديني- مذهبي و اصل همسايگي و ...، همواره براي ج.ا.ايران از اهميت بالايي برخوردار بوده است. حمايت ج.ا.ایران از گروه‌هاي جهادي براي مبارزه با ارتش سرخ شوروي و حمايت از دولت مجاهدين اسلامي، همواره به خاطر ايجاد صلح و ثبات در افغانستان بوده است. پس از توطئه برخي از بازيگران منطقه‌اي و امريكا و مشکلات داخلی، سرنوشت دولت مجاهدين اسلامي به جنگ داخلي منجر شد و درنهایت، با پيدايش طالبان در افغانستان، بيشترين آسيب از این مسئله متوجه ج.ا. ايران به عنوان همسايه افغانستان گردید. پیش از انتصاب سردار قاسم سلیمانی در سال 1376 به عنوان فرمانده نیروی قدس سپاه انقلاب اسلامی، گروه طالبان در افغانستان اقدام به گسترش فعالیتهای خود نمود. ج.ا.ایران در ابتدا که ماهیت واقعی طالبان فاش نشده بود، واکنش قابل توجهی نسبت به طالبان نشان نداد، اما پس از مدتی، وقتی چهره حقیقی گروه مذکور آشکار گردید و افکار متحجرانه و ضدشیعی آنها نمایان گشت، ایران احساس خطر کرد، لذا بطور جدی در صحنه تحولات افغانستان حضور یافت و حمایتهای خود را از دولت رسمی افغانستان بیش از پیش افزایش داد. بعد از حمله طالبان به کنسولگری ایران در مزار شریف وکشتن دیپلماتها و خبرنگار ایرانی، تیرگی روابط ایران و طالبان به اوج خود رسید. با وقوع این حادثه و نیز پیشرویهای طالبان در افغانستان، ضرورت مقابله با اقدامات تروریستی این گروه مطرح گردید. به همین دلیل، نیروی قدس سپاه به فرماندهی شهید سلیمانی راهبرد حمایت از گروههای مخالف طالبان در قالب همکاری با نیروهای ائتلاف شمال را در پیش گرفت. ایران در مدت 5 سال حکومت طالبان، هرگز آنها را به رسمیت نشناخت، چرا که هرگونه ناامنی و هرج و مرج در افغانستان میتوانست تأثیر نامطلوبی بر امنیت ایران به خصوص در مرزهای شرقی کشور بگذارد. ایران در کنار حمایت سیاسی و نظامی از دولت برهان الدین ربانی و گروههای شیعۀ مخالفِ طالبان، به لحاظ دیپلماتیک نیز اقدام به برگزاری کنفرانسی در سال 1997 نمود و از نمایندگان مقاومت افغان جهت شرکت در آن دعوت به عمل آورد. طی این سالها بود که روابط نزدیک میان احمدشاه مسعود، قهرمان ملی افغانستان و از رهبران ائتلاف شمال  و سردار شهید سلیمانی برقرار گردید. با اقدامات شهید سلیمانی برای گسترش همکاری میان ایران و نیروهای مجاهد افغان، طالبان نتوانست به اهداف از پیش تعیین شده خود دست یابد. میتوان گفت با توجه به روحیه انقلابی و مکتبی شهید سلیمانی، ایشان با حمایت از گروهها و نهضتهای مقاومت اسلامی در افغانستان، نقش کلیدی در مقابله با طالبان و اقدامات تروریستی این گروه در دوره زمانی مذکور ایفاء نمودند. شهید سلیمانی با تأکید بر لزوم همکاری میان نهضتهای آزادیبخش اسلامی و  رهبران این احزاب و گروهها، باعث وحدت گروههای مبارز جهادی شیعه و سنی در افغانستان شدند.

پس از سقوط حکومت طالبان و حضور نیروهای امریکایی در افغانستان، برخی از این گروهها و شخصیتهای اسلامی افغانستان که از آموزههای انقلاب اسلامی ایران و اقدامات هویتبخش شهید سلیمانی متأثر شده بودند، یا مانند شهید مصطفی کاظمی رهبر حزب اقتدار اسلامی ترور فیزیکی شدند ؛ و یا با طرح اصطلاحاتی مانند "جنگسالار" به جای "نیروهای جهادی"، ترور شخصیتی آنها مدنظر قرار گرفت. در مجموع، ثمره همکاری ایران و نیروهای مجاهد افغان، در زمان سقوط حکومت طالبان و نیز تشکیل دولت انتقالی افغانستان در پی برگزاری کنفرانس بُن(هماهنگی ژنرال سلیمانی با محمدجواد ظریف، نماینده وزارت امور خارجه در کنفرانس با هدف تشکیل حکومت موقت افغانستان) بیش از پیش نمایان گردید. در طی این سالها، شهید سلیمانی همواره تأمین وحدت ملی در افغانستان و به کارگیری راه حلهای بومی(مشارکت همه گروههای افغانی) و منطقه ای برای حل مشکلات این کشور را مدنظر قرار داد و حمایتهای سیاسی و اقتصادی از دولت کابل به عمل آورد. سپهبد سلیمانی همواره حامی برگزاری انتخابات و  تعیین سرنوشت افغانستان توسط مردم این کشور بود و از مشارکت همه اقوام افغان در قدرت سیاسی حمایت میکرد. ج.ا.ایران با تأکید ایشان بارها اعلام کرده است که افغانها باید خودشان کنترل و رهبری مسائل امنیتی کشور را طبق طرح افغانیسازی افغانستان[1] برعهده بگیرند که لازمه این موضوع، خروج نیروهای خارجی از این کشور است؛ چرا که غرب و آمریکا با فرهنگ منطقه بیگانه هستند و نمیتوانند مساله افغانستان را حل کنند. در ضمن، حضور نیروهای خارجی، بهانهای برای فعالیتها و اقدامات بی ثبات کننده برخی گروهها در داخل افغانستان ایجاد کرده است. ایران هم چنین در نشست‌های بين‌المللي كمك به بازسازي افغانستان، با اعلام تعهد كمك به بازسازی اين كشور، همواره به ‌ايفای نقش مؤثر خود در تثبيت امنيت و توسعه اقتصادی و بازسازی افغانستان تأكيد كرده است. مبارزه با قاچاق مواد مخدر در مرز ایران و افغانستان از دیگر خدمات ارزشمند شهید سلیمانی بود.
با زمزمه فعالیت داعش در افغانستان و تهدید امنیت و ثبات در منطقه افغانستان و پاکستان و احتمال سرایت آن به مناطق شرقی ایران، شهید سلیمانی که همزمان در جبهه عراق و شام با همراهی زینبیون پاکستانی و فاطمیون مشغول مبارزه با تروریستهای تکفیری در عراق و سوریه بود، لزوم اهمیت مقابله با داعش در افغانستان را نیز مورد تأکید قرار داد. در واقع، سپهبد شهید سلیمانی با مشاهده میدانی اقدامات تروریستی داعش در منطقه عراق و سوريه و اهداف راهبردی این گروه، میدانست که قدرتیابی داعش در منطقه افغانستان و پاکستان نیز چه خطراتی برای منطقه مذکور و نیز کشورهای همسایه در پی خواهد داشت. به همین دلیل، ضرورت هوشیاری و توجه جدی دولت و ملت افغانستان برای مبارزه با داعش و نیز همکاری با روسیه و چین به عنوان کشورهای صاحب نفوذ در افغانستان مورد تأکید قرار گرفت. اظهارات مقامات روسی و همچنین حامد کرزی درخصوص انتقال تجهیزات توسط هواپیماهای ناشناس برای اعضای داعش در شمال افغانستان در خصوص ارتباط امریکا با داعش در افغانستان، اهمیت توجه به نگرانی سپهبد سليماني در این خصوص را چندین برابر میکند. با توجه به اقدامات دولت افغانستان برای مذاکره با طالبان، حضور این گروه در قدرت رسمی کشور و نیز سفر مقامات طالبان به چین، روسیه و سایرکشورهای منطقه، ایران نیز با هدف کمک به روند صلح در افغانستان و مقابله با داعش اقدام به مذاکره با طالبان نمود. بنابراین، ضرورت مقابله با داعش در منطقه افغانستان و پاکستان نیز از دیگر آثار فعالیت ژنرال سلیمانی در منطقه مذکور میباشد. ژنرال سلیمانی پس از بروز حوادث تروریستی در مرزهای شرقی ایران که توسط گروههای تروریستی که به پاکستان میگریختند، ضمن اشاره به دوستی دو کشور، بر ضرورت توجه و کنترل بیشتر مرزها توسط مقامات پاکستانی تأکید میکرد و اینکه هر کسی (منظور عربستان سعودی) این نقشه را برای پاکستان کشیده، هدفش انشقاق این کشور است.
2-‌ واکنش افغانستان به ترور شهید سپهبد سلیمانی
پس از انتشار اخبار شهادت ژنرال سلیمانی و ابومهدی المهندس و همراهان، وزارت دفاع امریکا (پنتاگون) اعلام کرد که دونالد ترامپ، شخصاً دستور این حمله را صادر کرده است. در واکنش به موضوع شهادت سپهبد سلیمانی سه دسته از مواضع در افغانستان مطرح گردید: 1- واکنش خنثی که از جانب اشرف غنی صورت گرفت که اقدام امریکا در جهت ترور شهید سلیماني و همراهان را محکوم نکرد و صرفاً از امریکا و ایران خواست تا خویشتنداری کنند و اینکه خاک افغانستان در هیچ حالت علیه هیچ کشور خارجی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.  2- واکنش جدیتر از جانب حامد کرزی، احمد ضیاء مسعود، محمد محقق، لطیف پدرام، عطاء محمد نور، کریم خلیلی که ضمن محکومیت این حمله تروریستی، اقدام امریکا را خلاف قوانین و موازین بین‌المللی خواندند. لطیف پدرام حتی این اقدام امریکا را نمونه‌ی آشکار تروریسم دولتی خواند. در مواضعی نرمتر، عبدالله عبدالله نیز ضمن ابراز تسلیت، از اقدامات ایران در دوران جهاد و مقاومت و  مرحله‌ی بازسازی افغانستان قدردانی کرد. محمد حنیف اتمر مشاور پیشین امنیت ملی کشور با شهید نامیدن سپهبد سلیمانی از اقدامات ایشان برای گسترش امنیت و تقویت روند صلح در افغانستان قدردانی نمود. 3- رحمت الله نبیل، رئیس پيشين امنیت ملی افغانستان بدون توجه به سابقه سپهبد سلیمانی در مبارزه علیه افراط گرایی القاعده، طالبان و داعش در مواضعی عجیب، نه تنها امریکا را محکوم نکرد، بلکه به نوعی از این اقدام تروریستی حمایت نمود. امرالله صالح معاون اشرف‌غني در انتخابات رياست جمهوري، بلقيش روشن، همايون شهيد زاده از نمايندگان مجلس و اسد بودا، عمران فيروز، داوود ناجي، مختار وفايي، و.. از فعالين شبكه‌هاي اجتماعي و رسانه‌ها نيز از جمله كساني بودند كه گستاخانه، سردار سليماني را تروريست ناميده و عامل بي‌ثباتي در منطقه عنوان نمودند. آنها تلاش كردند تا امريكا را متحد استراتژيك خود عنوان كرده و ايران را به حمايت از تروريسم و طالبان متهم نمایند. درکنار این مواضع رسمی و حاکمیتی، در سطوح غیر حاکمیتی به خصوص فضای مجازی شاهد بودیم که مردم افغانستان بدون توجه به منفعت طلبی سیاسی مدنظر برخی سیاست مداران با سردار سلیمانی عزیز، مرد مقاومت و ابرمرد تاریخ خواندن شهید سلیمانی از اقدامات وی قدردانی کردند. به عنوان مثال، احمد مسعود، پسر احمد شاه مسعود، با انتشار یک بیت شعر و تصویری قدیمی از پدر خود در کنار شهید سلیمانی به شهادت ایشان واکنش نشان داد و اظهار داشت: "چو شیر مردان بمیرند، جامه ها باید درید کی نشینیم تا دگر شیری چنین آید پدید"
3-‌ واکنش پاکستان به ترور شهید سپهبد سلیمانی
 مقامات رسمی پاکستان از جمله عمران خان، نخست وزیر پاکستان و ژنرال قمر جاوید باجاوا رئیس ارتش نیز در واکنش به شهادت سپهبد سلیمانی اعلام کردند که پاکستان اجازه نخواهد داد که از خاک آن علیه هر کشور دیگری استفاده شود. وزارت امور خارجه پاکستان پس از ترور سپهبد سلیمانی ، ضمن ابراز نگرانی شدید از اوضاع فعلی، بر ضرورت اجتناب از هرگونه اقدام یکجانبه و تهاجمی تاکید کرد. سناتور مشاهد حسین سید رئیس کمیسیون روابط خارجی مجلس سنای پاکستان، سردار سلیمانی را قهرمان ملی ایران و شخصیت قدرتمند و سرشناس در منطقه و جهان توصیف کرد. مسئولان ارشد حزب مجلس وحدت مسلمین، سازمان دانشجویان امامیه و شورای علماء شیعه، شهادت مظلومانه سپهبد سلیمانی و ابومهدی المهندس را تسلیت گفتند. علاوه بر این شهرهای لاهور و کراچی نیز شاهد تجمع نمازگزاران بود. در کراچی صدها نفر از فعالان دانشجویی و اعضای گروههای اجتماعی در مسجد و دانشگاه این شهر دست به تجمع زده و ترور سپهبد سلیمانی به دست آمریکا را محکوم کردند.
4-پیامدهای ترور سپهبد شهید قاسم سلیمانی بر منطقه آف-پاک
بررسي آثار و پيامدهاي شهادت سپهبد سليماني در افغانستان و پاكستان در این مقطع زمانی کمی زود به نظر میرسد، اما واقعیتی که وجود دارد این است که دورنگري استراتژيکی ژنرال سلیمانی موجب شد نطفه‌داعش در جايي كه شكل گرفته بود، در همانجا نابود شود. علیرغم اینکه امريكا و متحدانش در تلاش بودند که خلافت خودخوانده داعش را در شامات ايجاد و به مرزهاي شرقي ايران، افغانستان و شرق پاكستان گسترش دهند اما تفكر و استراتژي سپاه قدس به فرماندهي حاج قاسم سليماني اجازه نداد تا اين ايده عملياتي شود؛ درست مانند ایده خاورميانه بزرگِ كاندوليزا رايس، وزير خارجه اسبق امريكا که در فکر تجزيه كشورهاي منطقه بود و اجازه عملیاتی شدن پیدا نکرد. میتوان مهمترین پیامدهای ترور شهید قاسم سلیمانی بر منطقه آف-پاک را موارد زیر دانست:
-‌ امریکا به دنبال شکل‌گیری نظم جدید امنیتی در منطقه به خصوص افغانستان و محیط پیرامونی آن است. هدف اصلی این نظم جدید امنیتی، تأمین منافع استراتژیک آمریکا در منطقه، تثبیت حضور و نفوذ امریکا، گسترش فعالیت اطلاعاتی واشنگتن، تغییر نقش و جایگاه بازیگران، ممانعت از مانور رقباء و مخالفان آمریکا در افغانستان است.
-‌ پس از شهادت سپهبد سلیمانی، تلاش امریکا جهت کاهش نقش آفرینی ج.ا.ایران در افغانستان گسترش خواهد یافت. برخی مطرح کرده اند طالبان پس از شهادت ژنرال سلیمانی و پیگیری انتقام از امریکا توسط ایران احتمالاً در روند صلح افغانستان اختلال ایجاد کنند و یا از نیروهای امریکا انتقام بگیرند. این در حالی است که طالبان در بیانیه خود صراحتاً اعلام کرده است که با آنکه شهادت سلیمانی یک واقعه مهم وبزرگ است، اما پروسه صلح افغانستان یک روند جداگانه است و سیاست طالبان مبنی برحل مسالمت‌آمیز مساله اشغال افغانستان اتخاذ شده است. صرفنظر از این اعلام موضوع رسمی طالبان، باید در نظر داشت که پاکستان به عنوان متحد امریکا و به عنوان حامی اصلی طالبان با هرگونه اقدام احتمالی نظامی طالبان علیه منافع ایالات متحده مخالفت جدی خواهد کرد. در ضمن، با توجه به تمرکز طالبان بر تأمین منافع خود و وجود تفکرات افراطی و ضدشیعه در میان برخی رهبران رده بالای طالبان (مانند سراج الدین حقانی) احتمال اقدام نظامی طالبان علیه امریکا به دلیل شهادت ژنرال سلیمانی محتمل نخواهد بود.
- با توجه به اینکه دولت و به ویژه آی.اس.آی پاکستان به فعالیت شیعیان و به خصوص افراد منتصب به زینبیون در کشور بسیار حساس میباشند، لذا اتخاذ مواضع حمایتی از جانب این افراد در قبال شهادت فرمانده سلیمانی و یا به طور کلی هر گونه فعالیت رو به گسترش شیعیان در کشور، باعث سرکوب بیشتر آنها توسط گروههای تروریستی تندروی سنی مانند لشکر جهنگوی خواهد شد. همین وضعیت (البته با شدت کمتر) در افغانستان برای فاطمیون وجود دارد. آنها نیز با علنی نمودن مواضع و اقدامات خود و به گناه شیعه بودن توسط نیروهای منتصب به داعش ترور خواهند شد.
- با شهادت سپهبد سلیمانی به عنوان چهره بین المللی مبارزه با داعش، گسترش دامنه و عمق فعالیت داعش به خصوص در افغانستان به طور جدیتری توسط امریکا و متحدان متطقه ای آن دنبال خواهد شد. در نتیجه این موضوع، گسترش تروریسم و ناامنی به طور جدیتری مورد توجه دشمنان صلح و ثبات منطقه قرار خواهد گرفت که مابه ازای آن، مداخله بیشتر امریکا در منطقه خواهد بود. البته بر اين نكته بايد تاكيد كرد كه امريكا همواره عامل بي‌ثباتی و گسترش ناامني‌ها در افغانستان بوده است و اين در حالي است كه دولت مردان افغانستان به دليل حمايت‌هاي مالي آمريكا، اين كشور را متحد استراتژيك خود قلمداد مي‌كنند و به همين دليل از تنش بين ايران و امريكا به شدت احساس نگراني مي‌كنند. استفاده امریکا از این موضوع، (در كنار اختلافات قومی، سیاسی، مذهبی، منفعت جویی جریانها در افغانستان و...) باعث تداوم بحران در کشور و ادامه مداخلات خارجی شده است. در چنین شرایطی، گروهها و شخصیتهای سیاسی اسلامگرای افغانستان با توجه به رویکرد امریکاستیزی و انقلابیگری شهيد سپهبد قاسم سلیمانی بایستی توجه داشته باشند که هرگونه در نظر داشتن منافع شخصی و نیز اتخاذ تصمیمات خوشایند امریکا بدون توجه به منافع کشورشان، ناامنی گسترده و تکرار تروریسم دولتی را در پی خواهد داشت.
- در خاتمه باید گفت که هر چند شهادت و فقدان شهيد سردار قاسم سلیمانی نتایج منفی برای امنیت منطقه به وجود خواهد آورد، اما وجود واقعیاتی مانند صدها کیلومتر مرز مشترک جغرافیایی، پيوندهای تمدني، تاریخی، فرهنگی، دینی، زبانی میان ج.ا.ایران با افغانستان و پاکستان و همچنین ادامه راهبرد سپاه قدس در منطقه توسط جانشین شهید سلیمانی، تلاش دشمنان برای گسترش اقدامات ناامن کننده در منطقه را تضعیف خواهد کرد. هم‌چنین، توجه به عوامل درون‌زا و نقش نیروهای اجتماعی، اجماع داخلی، مبارزه با فساد، توجه به منافع همه اقوام و مذاهب، مخالفت با مداخلات منطقه ای و خارجی، گسترش تساهل و تسامح، و نیز همکاری با روسیه و چین و هند جهت مقابله با موج افراط گرایی در منطقه، میتواند در این مسیر مورد توجه قرار بگیرد؛ مسیری که در نهایت در راستای آرمان ژنرال شهید سلیمانی جهت برقرای امنیت منطقه ای و مقابله با حضور نیروهای فرامنطقه ای در منطقه و دخالت آنها در امور داخلی کشورهای منطقه برای پیگیری راهبرد بی ثباتی مدیریت شده میباشد.
 
 
 
[1]- Afghanization of Afghanistan